Phát triển nghề nuôi thả cánh kiến đỏ ở huyện Mường Lát (Thanh Hóa)

Nguồn tin: Báo Thanh Hóa, 19/01/2013
Ngày cập nhật: 21/1/2013

Cánh kiến là sản phẩm được tiết ra từ một loài côn trùng có tên khoa học Kerria lacca Keer thuộc họ Lacciferideae, bộ Homoptera (cánh đều), sống ký sinh trên một số loài cây.

Từ xưa, nhựa cánh kiến đỏ đã được xếp vào mặt hàng “lâm, thổ sản” quý hiếm. Những năm 70, 80 của thế kỷ XX, huyện Mường Lát (Thanh Hóa) đã trồng hàng trăm ha rừng cây cọ phèn với mục đích tạo rừng phòng hộ đầu nguồn và tận dụng để sản xuất cánh kiến đỏ, sản lượng cánh kiến đỏ đã lên tới hàng trăm tấn mỗi năm, xuất khẩu sang các thị trường thế giới. Sau này do mất thị trường Đông Âu, cùng với những thay đổi trong cơ chế quản lý và sự thiếu quan tâm của nhiều cấp, cùng nhiều nguyên nhân khác, nghề sản xuất cánh kiến đỏ tại Mường Lát bị suy thoái. Hàng loạt ha rừng cọ phèn bị chặt hạ làm củi, lấy gỗ, thậm chí đốt bỏ để lấy đất canh tác nương rẫy.

Hiện nay, sản phẩm cánh kiến đỏ đang là nhu cầu rất lớn của thị trường thế giới trong các ngành công nghiệp mỹ phẩm, thực phẩm, dược, vật tư y tế, chế biến gỗ, nilon tự hủy bảo vệ môi trường. Nhựa cánh kiến đỏ của các huyện miền núi Thanh Hóa đã được một số người thu gom cung ứng cho các cơ sở chế biến tại Hà Nội, Nam Hà, Hải Phòng, TP Hồ Chí Minh và xuất khẩu sang các nước trên thế giới. Khi nhu cầu sử dụng tăng, giá sản phẩm cánh kiến cũng tăng theo. Giá nhựa thô cánh kiến đỏ tại Mường Lát tăng từ 30.000 đồng/kg (tháng 5-2008) đến 55.000 đồng/kg (năm 2010) và hiện nay thị trường ổn định ở mức 120 - 140.000 đồng/kg (2011 - 2012). Do sản lượng sặng kiến ở Mường Lát chưa đáp ứng đủ cho nhu cầu nên một số công ty sản xuất bao bì tự hủy đã đặt hàng với nông dân Mường Lát cung cấp sản phẩm sặng cánh kiến đỏ lâu dài. Vì thế, đồng bào các dân tộc Mông, Thái và Khơ Mú ở Mường Lát đã chú ý hơn tới việc nuôi thả cánh kiến đỏ và cho đây là một nghề tạo ra sản phẩm mang lại giá trị kinh tế - xã hội và thu nhập cao, góp phần xóa đói, giảm nghèo.

Kỹ thuật nuôi cánh kiến đỏ không phức tạp, nhờ có lợi thế về điều kiện tự nhiên ở độ cao 200 - 700 m so với mặt biển, huyện Mường Lát phù hợp với tập đoàn cây chủ phong phú. Có hai nhóm cây chủ được sử dụng để thả kiến là nhóm cây chủ lâu năm và cây chủ ngắn ngày. Nhóm thứ nhất có khoảng 40 loài gồm cọ phèn, cọ khiết, sung, ngơn, cọ páu... Phần lớn cây chủ lâu năm thường mọc rải rác trong rừng, bên 2 bờ suối và ven đường, người dân còn nuôi thả cánh kiến đỏ trên các cây chủ phân tán, không tốn công trồng, tận dụng được diện tích đất tự nhiên. Hiện nay, mô hình nuôi thả cánh kiến đỏ trên cây trồng tập trung sử dụng cây chủ như cây cọ phèn và cọ khiết là mô hình áp dụng các biện pháp kỹ thuật tiên tiến, giảm đầu tư công lao động, năng suất cao, giá thành hạ, sẽ là mô hình canh tác chủ yếu trong tương lai. Cây chủ ngắn ngày là đậu thiều, người dân thường trồng xen với các cây lương thực như lúa, ngô và sắn trên nương rẫy vào cuối mùa xuân, khi bắt đầu có mưa. Sau khi thu hoạch cây nông nghiệp khoảng 2 - 3 tuần thì cũng là thời gian thu và thả kiến. Ngoài tác dụng để sản xuất nhựa cánh kiến đỏ, đậu thiều còn là cây cải tạo đất.

Trong các loài cây chủ thả kiến ở Mường Lát, cọ khiết đang được coi là cây chủ thả kiến hữu hiệu nhất cả về sinh thái môi trường và năng suất cánh kiến đỏ cao hơn các loài cây chủ khác.

Trong nhiều năm qua, được sự tài trợ của các tổ chức quốc tế, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Thanh Hóa đã triển khai nhiều đề tài, dự án khoa học thực nghiệm, góp phần khôi phục và phát triển nghề nuôi thả cánh kiến đỏ ở Mường Lát, như các mô hình: Trồng đậu thiều kết hợp sản xuất nông nghiệp để nuôi thả cánh kiến đỏ. Trong 6 năm, đã trồng được trên 140 ha đậu thiều nuôi thả kiến với năng suất từ 3 đến 9 lần (tính theo đơn vị giống thả ban đầu). Mô hình giữ giống rệp cánh kiến qua đông trên cây đậu thiều, cọ khiết: là mô hình áp dụng các kỹ thuật mới nhằm phát triển bền vững nghề nuôi thả cánh kiến đỏ, giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu và thời tiết cực đoan ở Mường Lát. 6 năm qua, với 12 lần thả giống kiến, dự án chỉ phải mua giống lần đầu từ ngoài vùng, còn lại trong 11 lần thả tiếp theo đã cung cấp cho nông dân hơn 10 tấn giống từ mô hình giữ giống của dự án. Mô hình nuôi thả rệp cánh kiến trên cây chủ lâu năm mọc phân tán vẫn phát huy được những kinh nghiệm truyền thống, năng suất đạt từ 3,6 đến 6 lần. Cải tạo gần 50 ha cây chủ cọ phèn trồng tập trung ở Ban Quản lý rừng phòng hộ Mường Lát phục vụ kinh doanh cánh kiến đỏ. Qua thực hiện các mô hình, năng lực kỹ thuật trong nuôi thả cánh kiến đỏ của một bộ phận dân cư trong cộng đồng được nâng lên rõ rệt.

Đặc biệt, qua kết quả nghiên cứu đề tài khoa học cấp Nhà nước về xây dựng mô hình nuôi thả cánh kiến đỏ trên cây cọ khiết tại các xã Pù Nhi, Quang Chiểu, Tam Chung và thị trấn Mường Lát, cho thấy: Cọ khiết dễ trồng tập trung tạo thành rừng phòng hộ hoặc rừng sản xuất ở đất nương rẫy. Trồng cọ khiết với mật độ từ 250 đến 400 cây/ha để kinh doanh cánh kiến đỏ theo phương thức xen cây nông nghiệp để duy trì nền nông nghiệp tự túc lương thực, vừa tăng cường sinh kế, tạo thêm thu nhập trên một đơn vị diện tích trong điều kiện như Mường Lát, hoặc có thể trồng xen đậu thiều để bảo đảm kinh doanh cánh kiến đỏ hiệu quả, vừa cải tạo được độ phì của đất, tránh được tình trạng thoái hóa đất rừng và sâu bệnh như các rừng trồng thuần loài. Năng suất cánh kiến đỏ bình quân thả trên cọ khiết cao hơn năng suất thả trên các loại cây chủ khác từ 1,8 đến 4 lần.

Năm 2012, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Thanh Hóa đã phối hợp với UBND huyện Mường Lát tiến hành quy hoạch vùng nuôi thả cánh kiến đỏ tại xã Quang Chiểu với quy mô trên 500 ha rừng cọ khiết tập trung để kinh doanh cánh kiến đỏ kết hợp chống thoái hóa vùng đất cằn nương rẫy.

Tháng 12-2012, UBND tỉnh đã giao cho Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tham mưu bổ sung cây cọ khiết vào cơ cấu cây trồng rừng sản xuất, phòng hộ ở Mường Lát.

Sản xuất cánh kiến đỏ tuy còn là một nghề phụ, song nếu đầu tư, thực hiện đúng kỹ thuật sẽ cho hiệu quả cao, tăng thu nhập, cải thiện đời sống cho người dân và sẽ trở thành nghề chính. Việc khôi phục nghề sản xuất cánh kiến đỏ ở Mường Lát trong những năm qua đã đạt được những kết quả quan trọng, vừa góp phần bảo tồn tri thức bản địa và đa dạng sinh học, vừa bảo vệ bền vững rừng phòng hộ đầu nguồn. Nghề nuôi thả cánh kiến đỏ chắc chắn sẽ trở thành nghề xóa đói, giảm nghèo trên địa bàn huyện Mường Lát.

Phạm Ngọc Lân (Phó Chủ tịch Liên hiệp các Hội KH&KT Thanh Hóa)