Cá tra Việt Nam: Hào quang và bóng tối

Hiếm có ngành hàng nào ở VN có tốc độ tăng trưởng khủng khiếp như cá tra. Con cá tra đã giúp cho hàng ngàn nông dân trở nên giàu có, hàng trăm doanh nghiệp ăn nên làm ra, giúp ngành thuỷ sản cả nước luôn giữ tốc độ phát triển "nóng"... Thế nhưng, đằng sau ánh hào quang đó là những khoảng tối đầy thách thức.

Chỉ trong hơn 10 năm, sản lượng cá tra đã tăng hàng trăm lần. Con cá tra từ chỗ chỉ có mặt trên mâm cơm của những gia đình nghèo ở ĐBSCL nay đã có mặt ở mọi hang cùng ngõ hẻm trên khắp thế giới.

Sự phát triển quá nhanh của ngành công nghiệp cá tra trong khi môi trường kinh doanh chưa phát triển tương xứng càng làm cho xung đột lợi ích giữa người nuôi và doanh nghiệp càng dễ bùng phát. Trong khi đó, dường như quan niệm của xã hội là muốn giải quyết xung đột đó bằng những biện pháp mang tính xã hội, từ thiện hơn là đặt nó vào mối quan hệ kinh doanh, thị trường.

Chiếc áo quá chật

Đâu là nguyên nhân?

Có nhiều cách lý giải cho cơn khủng hoảng cá tra vừa qua, tuỳ theo quan điểm của từng người. Lý giải chuyện "khủng hoảng thừa" là khá thống nhất. Vụ cá năm 2007 người nuôi lời to nhờ "hiệu quả kép" (giá cá cao - 17.000đ/kg và giá thức ăn thấp 5.000 - 6.000đ/kg). Với giá này, nếu nuôi khéo, có thể lời 3.000 - 3.500đ/kg, kiếm tiền tỉ trên 1ha nuôi là "chuyện nhỏ".

Bị hấp lực vụ nuôi 2007, cùng với chính sách tín dụng quá thoải mái cho nuôi cá lúc đó, nông dân ùn ùn thả cá khi vào vụ 2008, đưa đến sự phát triển quá nóng. Tình trạng này đã 4 - 5 lần diễn ra, gần đây nhất là năm 2006, nhưng năm 2008 sự phát triển là "trên cả nóng", mà theo cách nói của Chủ tịch Vasep Trần Thiện Hải là "khủng khiếp". Vì sao giá cá giảm? Vì giá xuất khẩu (XK) giảm, năm 2007 giá XK cá tra phi lê trung bình 2,5USD/kg, đến giữa năm 2008 giá giảm thấp nhất còn 1.75USD/kg.

Nhưng vì sao giá XK giảm? Nhiều người đổ tội cho một số DN (không có cơ sở sản xuất, chuyên đi gia công, chào hàng giá thấp) đã bán phá giá, làm cho khách hàng nước ngoài dựa vào đó ép giá các DN còn lại.

Có ý kiến cho rằng nhiều DN sản xuất hàng kém chất lượng, gian lận thương mại (như mạ băng đến 30%, ngâm thuốc tăng trọng, cân thiếu...) làm ảnh hưởng giá XK cá tra.

Một loại ý kiến khác đổ cho yếu tố tiền tệ: Ngân hàng đã siết tín dụng trong giai đoạn hàng hóa "chờ bán" (cá tra chỉ tiêu thụ mạnh ở các thị trường vào cuối năm trước và đầu năm sau), để xử lý tình huống các DN buộc phải "bán đổ bán tháo" lượng cá tra đang nằm trữ trong kho để trả nợ tới hạn. Khách hàng nước ngoài thừa cơ hội ép giá.

Theo ông Trần Thiện Hải, tất cả các yếu tố trên đều đúng, nhưng không phải cơ bản. Theo ông, sự phát triển sản lượng "khủng khiếp", ra ngoài tầm kiểm soát chính là nguyên nhân bao trùm. Cho nên, theo ông, muốn giải quyết vấn đề cần có sự phối hợp chặt chẽ của nhiều cơ quan, tổ chức, trong đó có Vasep, do Nhà nước làm nhạc trưởng.

Vấn đề muôn thuở

Người nuôi luôn cho rằng các DN ép giá nhằm "tối đa hóa lợi nhuận", còn các DN thường trách nông dân không tôn trọng hợp đồng, sẵn sàng "bẻ kèo" khi giá cả diễn biến có lợi cho họ.

Chỉ cách đây 1 tháng, khi cá tra quá lứa đang "đầy đồng", DN thì thiếu tiền mua, người nuôi chỉ thiếu nước van lạy DN mua cá, thậm chí mua giá nào cũng được, chừng nào trả tiền cũng được (!) Thì nay, khi lượng nguyên liệu đang cạn dần, giá đang nhích dần lên, từ 13.500đ/kg nay đang lên tới 17.000đ/kg, nhiều người nuôi "đóng ao" không bán. Họ nói với nhau giá sẽ tiếp tục tăng tới 20.000đ/kg, thậm chí hơn.

Điều đó không phải là không có căn cứ, bởi theo ông Ngô Phước Hậu, có từ 20 đến 50% số người nuôi đang "treo ao" trong vụ tới, hậu quả của cuộc khủng hoảng vừa qua. Việc thiếu nguyên liệu cho sản xuất của các DN, thậm chí thiếu trầm trọng, là điều gần như chắc chắn trong những tháng cuối năm 2008, đầu năm 2009. Điều đó sẽ để lại hậu quả không nhỏ cho ngành công nghiệp chế biến này.

Mối liên kết lỏng lẻo người nuôi - DN càng bị tổn thương mỗi khi xảy ra sự cố, họ sẵn sàng đổ tội cho nhau. Vấn đề xung đột lợi ích giữa người sản xuất - DN không phải mới và không chỉ có ở VN, nhưng vấn đề là cách xử lý và thời gian xử lý.

Sự phát triển quá nhanh của ngành công nghiệp cá tra trong khi môi trường kinh doanh chưa phát triển tương xứng càng làm cho xung đột trên dễ bùng phát. Trong khi đó, dường như quan niệm của xã hội là muốn giải quyết xung đột đó bằng những biện pháp mang tính xã hội, từ thiện hơn là đặt nó vào mối quan hệ kinh doanh, thị trường.

Một hệ thống hỗ trợ về thông tin, kiến thức, pháp luật, quy luật sản xuất kinh doanh... sẽ có ích và bền vững cho người nông dân hơn nhiều so với những giúp đỡ mang tính nhất thời và từ thiện.

Theo ông Ngô Phước Hậu - Phó chủ tịch Hiệp hội Chế biến và XK thuỷ sản VN (Vasep), đến tháng 9.2008 cá tra VN đã có mặt ở khoảng 140 quốc gia, năm 2008 ước XK 1,35 tỉ USD cá tra với sản lượng khoảng 1,5 triệu tấn nguyên liệu (vượt xa so với kế hoạch đến năm 2010 đạt 1,1 - 1,2 triệu tấn). Hiện nay, một ngày XK cá tra có giá trị bằng với XK toàn ngành thuỷ sản suốt cả năm khi nước ta bắt đầu XK thuỷ sản vào đầu thập niên 80 của thế kỷ trước.

Nghề "đâm hà bá"

Người dân ĐBSCL có câu "Nhứt phá sơn lâm, nhì đâm hà bá". Cùng với nghề rừng, nghề cá cũng đầy rủi ro! Sự rủi ro của nghề nuôi cá tra càng cao khi nó phát triển quá nóng, trong khi môi trường kinh doanh chưa phát triển tương xứng.

Mâu thuẫn giữa quy mô sản xuất quá lớn với hệ thống hỗ trợ thông tin, kiến thức, pháp luật còn sơ sài đã và đang đặt ra những thách thức cho người trong cuộc, nhất là những nông dân "chân lắm tay bùn".

Điệp khúc "thấy lời lao vào nuôi - dư thừa nguyên liệu, giá giảm - ngưng nuôi do lỗ lã - thiếu nguyên liệu, giá tăng cao" cũng thường xuyên diễn ra ở các ngành hàng khác trong giai đoạn đầu hội nhập, nhưng ở con cá tra như dữ dội hơn bởi biên độ dao động giá lớn và bởi người nuôi cá tra không thể trữ nguyên liệu.

Trong cơn "khủng hoảng thừa cá tra - giá giảm tận sàn" từ tháng 6 đến tháng 8 vừa qua đã cướp đi tiền tỉ của không biết bao nhiêu nông dân. Đối với người nuôi đã "có ăn có chịu" thì không có gì ghê gớm lắm, nhưng đối với những người mới "vác mai đi đào" thì là 1 đại họa. Theo tính toán, với giá mua 13.500 - 14.000đ/kg nguyên liệu như vừa qua, người nuôi lỗ ít nhất 2.000đ/kg, mỗi hécta mặt nước lỗ gần 1 tỉ đồng.

Anh Lê Văn Mà, một người dân từ Long An bị hấp dẫn bởi con cá tra, đã lần đầu tiên cùng anh em bạn bè về xã Tân Hòa (huyện Thanh Bình, Đồng Tháp) mướn 2ha đất nuôi cá. Các anh đã "ôm" gần 1 ngàn tấn cá suốt mấy tháng qua vì không bán được, đến ngày 3.9 khi có người mua "cá quá lứa" giá 14.200/kg, các anh đã bán ngay không chút chần chừ, để rồi phải tiếc rẻ khi ngay sau đó giá lên 15.000 rồi 16.000đ/kg (cá quá lứa). Gần 2 tỉ đồng thua lỗ ngay trong vụ đầu nuôi cá tra, anh Mà đang phân vân trước khả năng "treo ao".

Ông Bùi Hữu Trí - Chủ tịch Hiệp hội Thuỷ sản Cần Thơ - cho rằng cuối tháng 12.2008 sẽ là thời điểm "chết", khi khả năng "bể nợ" đối với người vay nuôi cá bị thua lỗ là "nhãn tiền" nếu ngân hàng không cho dãn nợ, tái vay!

Kỳ Quan

Các tin chế biến, xuất nhập khẩu thủy hải sản khác:

Xem các tin năm 2014

Các tin cũ: năm 2013 | 2012 | 2011 | 2010 | 2009 | 2008 | 2007: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323