Lênh đênh nghề hến

Từ quốc lộ 1A đoạn qua thị trấn Nam Phước, theo đường liên xã đi về phía biển, qua khỏi ba-ra ngăn mặn trên sông Ly Ly thuộc xã Duy Thành, huyện Duy Xuyên (Đà Nẵng), là gặp ngay làng Hến thôn An Lạc sát liền bên trái. Đó là một trong những làng nghề truyền thống của miền sông nước Duy Xuyên còn tồn tại đến ngày nay.

Làng nghề “sót” lại bên sông

Buổi trưa, làng Hến vắng người. Một đoạn bãi sông Ly Ly trải đầy vỏ hến, chứng tích cuộc mưu sinh nhọc nhằn dầm mình trên nắng, dưới nước của những thế hệ người dân nơi này. Mấy chiếc ảng to dùng để chao hến nằm chơ vơ cạnh những đống vỏ hến. Trong cái chòi nhỏ lợp lá dừa, bên cái lò nấu hến vừa mới tàn tro, chị Lê Thị Liễu sắp lại mấy gói hến và nước hến vào chiếc giỏ xách ni-lông, chuẩn bị ra chợ. Nghe tôi hỏi, một người đàn ông khoảng gần 50 tuổi từ trong nhà đi ra, giới thiệu tên là Nguyễn Văn Tư, một trong những người lớn tuổi còn bám nghề hến ở An Lạc.

Nghề hến xuất hiện ở An Lạc lâu rồi, không ai biết có từ bao giờ - ông Tư kể. Một thời gian cả làng nghỉ nghề do chiến tranh, sau hòa bình mới làm lại. Mấy ông già từ nhỏ đã lội sông cào hến như ông Đính, ông Quyến chừ cũng qua đời rồi. Cùng thời với các ông, trong làng chỉ còn mỗi bà Điểm, bà nhớ nguyên cả bài ca xưa nói về nghề hến, không biết nhan đề như thế nào, chỉ biết nó mở đầu bằng hai câu mà bất cứ người làng Hến nào cũng thuộc nằm lòng: Trời sinh ra cái nghề hến thậm no/ Cái ruột cũng bán, cái vỏ cũng bán, cái tro cũng có tiền.

Cả làng hiện có 14 hộ chuyên nghề cào hến, một số làm thêm nghề nông, chứ bu không nghề hến ni là thả tay – ông Tư nói gióng một. Trời lặng đi cào được, chứ chuyển trời một chút là hến rúc xuống sâu trong cát, không làm ăn chi được. Nói rồi, ông kéo chiếc cào xuống sát mé sông, sửa lại cái nịt cào để chuẩn bị cho cuộc “xuống sông” sáng hôm sau. Đi cào – ông bảo, nửa đêm hay nửa trưa, sớm hay muộn tùy theo con nước, nước cạn giờ nào thì đi giờ đó. Nước bình (nước lớn), hến nó nhẩm (trốn) sâu xuống dưới cát là chịu.

Xưa, toàn thân cái cào (có nơi gọi là cái nhủi) đều làm bằng tre. Cái nịt được làm bằng miếng tre bự choàng quanh thân cào, cái “lưới” để giữ hến, gọi là rẽ lường, làm bằng nan tre vót nhỏ. Cào bề ngang khoảng 80cm, người có sức thì làm cào lớn hơn. Lớn hay nhỏ tùy vào lúc bẻ nịt, bẻ càng rộng, cào càng to, và ngược lại. Cào tre để trên cạn thì khô, thả xuống nước lại nổi, nên mỗi lần găm xuống đáy sông rất cực. Chừ, cả nịt và rẽ lường được thay bằng sắt, thả cào xuống nước nhẹ hơn xưa nhiều. Có điều, sắt dễ bị nước mặn làm gỉ rét.

Lội xuống sông, nước có khi phả ngang vai, có khi chỉ lúp xúp trên dưới đầu gối. Choàng ngang thắt lưng sợi dây cột hai đầu cái nịt, tay cầm cán cào, lắc đều lưng và tay trong lúc đi thụt lùi. Cào phớt, chỉ cho miệng cào “ăn” xuống khoảng 2cm trên mặt cát đáy sông; nếu sâu quá, vừa mất sức vì nặng, vừa bị đùn cát không rút cào lên được. Mỗi lần giở cào lên, không chỉ có hến mà lẫn lộn trăm thứ bà giằng: sạn, vỏ ốc, cây gỗ mục... phải lọc lấy riêng hến.

Gần đây, có một số người dùng ghe máy, nước sâu mấy cũng cào được. Mình cào thủ công, sâu lắm cũng chỉ phả vai – ông Tư nói, lút đầu thì mùa hè còn ráng được, chứ trời lạnh không chịu nổi: Tiết đông thiên anh cào dựa trên bờ/ Trên lạnh, dưới lạnh, mắt mờ, da nhăn. Hến ngày càng ít dần. Cũng không hẳn do cào máy mà hến tuyệt chủng. Theo ông Tư, mấy công ty dọc theo thượng nguồn Thu Bồn nói là khai thác đá, nhưng thực tế đi khai thác vàng, thải hóa chất xuống sông, cá tôm còn chết, huống chi hến. Sông Thu Bồn từ Cẩm Hà, Hội An, ngược lên thượng nguồn mấy năm trước hến không biết làm chi cho hết. 3-4 năm trở lại đây, hến bỏ đi biệt tăm. Hỏi nghề hến răng không bế tắc?!

Có lần, nghe ông Trịnh Sơn Hải, Trưởng phòng Văn hóa và Thông tin huyện Duy Xuyên kể, thời còn làm bên ngành Giáo dục huyện, ông từng lấy rổ xúc hến dọc theo kênh cấp 1 của trạm bơm thủy điện về lai rai rượu gạo với anh em giáo viên. Nay thì tìm đỏ mắt không ra một con.

Nghề xưa và câu ca cũ

Cả nhà làm hến (*)

Trời sinh ra cái nghề hến thậm no

Cái ruột cũng bán, cái vỏ cũng bán, cái tro cũng có tiền

Vợ ở nhà cào rác cho siêng

Chồng thời chẻ tre đan rổ liên miên tối ngày

Cào sưa (bắt hến to) cho chí những cào dày (bắt hến nhỏ)

Chẻ tre đan rổ không ngày tiện công

Ăn nhờ một chút nước sông

Đàn bà đi bán, đàn ông đi cào

Nửa đêm thức dậy lao xao

Bà đâu cháu đó, chồng nào vợ đây

Gà gáy đầu, lửa đỏ một giây

Chồng sàn, vợ đãi, con cầm cây đưa lò

Hai bên những gióng với vò

Nghề này không có ế đâu mà lo

Ông gia cào, rể nạy, con dâu gánh chạy hỏi ai mua hến không?

Công việc này, nó giặn (bận rộn) tợ như bông/

Nó có té ra một trăm, năm bảy chục, cũng đắp đổi ngày công thuốc chè(**)

Mấy lời anh dặn em nghe

Thịt heo, bánh đúc, muối mè em cũng làm lơ

Tiết đông thiên anh cào dựa trên bờ

Trên lạnh, dưới lạnh, mắt mờ, da nhăn.

Dãi dầu chồng đó, vợ đăng

Nó có té ra một trăm, năm bảy chục, họ cũng khen hai đứa mình.

(*) Đầu đề chúng tôi tạm đặt

(**) Hai câu này, theo bản của bà Trần Thị Út cung cấp, có khác: “Công chuyện làm không kịp Miếu

Bông/ Ngày ba bữa chợ cũng đủ công thuốc chè”

Ông Tư nhìn ra khúc sông Ly Ly, con sông từ Hương An chảy ra, nhập với sông Thu Bồn dưới Duy Vinh, giọng chùng hẳn: Nghề quá cực, nhưng vì nồi cơm hằng ngày nên phải làm. Chỉ đàn ông mới đi cào, trong bài ca chép theo ký ức của bà Điểm có câu: Đàn bà đi bán, đàn ông đi cào. Ai có khỏe chi thì lội riết một chặp năm, sáu vòng là đớ giò.

Đây là vùng nước lợ. Qua đầu tháng chạp là hết hến, tới đầu tháng 3 lại có mùa hến lại. Hến đầu mùa còn nhỏ, dần dần mới lớn lên, nhưng thỉnh thoảng cũng cào được loại hến to còn sót lại từ năm trước. Hết hến thì làm thuê, ai kêu chi làm nấy, chứ biết kiếm nghề chi mà sống. Mấy hồ nuôi tôm, đúng ra là phải để cho hến có chỗ sinh sôi, nhưng có vốn thì họ đầu tư làm hồ. Một hồ 50-60 triệu đồng thì mình tiền mô, đành phải dầm mình trên nắng dưới nước kiếm cái ăn – giọng ông Tư đượm buồn. Trời sinh ra cái nghề hến thậm no/ Cái ruột cũng bán, cái vỏ cũng bán, cái tro cũng có tiền. Câu ca nói quá lên một chút cho vui cuộc đời, chứ nghề hến, không ai giàu lên được. Đi khoảng 5 tiếng đồng hồ, về nấu được một chảo, quy ra được 3 lường ruột hến, hiện nay mỗi lường bán được 25 nghìn, vị chi cả thảy 75 nghìn đồng. Trong đó còn công của phụ nữ nấu, đãi, rồi tiền củi lửa nữa... Vỏ hến bán cho người ta về nung vôi, nhưng một gánh nặng ứ hự mà bữa nay chỉ 5.500 đồng thì cũng chẳng bõ bèn gì. Tro, ngày trước có nhiều vì nấu bằng rơm, lá tre, lá dương liễu... Nông dân các xã lân cận thường mua tro nấu hến về bón khoai lang hoặc rải lên cải để giữ ấm mùa đông.

Quanh đi quẩn lại, nghề hến vẫn chỉ là cái nghề qua ngày như lời ông Tư: Mấy năm trước, lấp lỗ (lo cái ăn - NV) xong còn thừa chút ít mua sắm cho gia đình, lo việc phải không, quanh năm suốt tháng rồi cũng quay về chỗ cũ. Không khá, xầm xầy qua ngày là may rồi, anh mô tiện tặn lắm làm được cái nhà có chỗ vô ra che mưa tránh nắng là quý rồi.

Tôi đã từng về xóm Hến ở thôn Đông Hòa, xã Hòa Châu, huyện Hòa Vang, thành phố Đà Nẵng. Bà Trần Thị Út, người từng theo cha mẹ làm hến ở Đông Hòa khi mới mười mấy tuổi đầu, còn nhớ một thời người Hội An ra tổ chức nấu hến trên bến sông Cẩm Lệ gần nhà bà. Nghề xưa giờ chỉ còn trong câu ca cũ mà bà thường hát theo điệu hò khoan trong lúc làm hến. So với bản của bà Điểm làng Hến An Lạc, bản của bà Út có đôi chỗ khác biệt.

Vất vả, nhưng nghề hến vẫn tồn tại ở An Lạc giữa thời buổi kinh tế thị trường, một phần do không còn nghề nào khác, một phần muốn níu giữ cái nghề của cha ông. Hến về, cả nhà xúm xít ngâm, lóng, đãi, luộc... rồi còn chia nhau đi tiêu thụ. Nghe tiếng rao quanh đường làng, chạy ra mua 1-2 nghìn đồng hến là đã nấu được bữa canh, ngon nhất là nấu với rau muống hoặc rau tập tàng. Thêm ít nữa là có món cháo, món hến xào. Có lẽ vì nét đẹp dân gian, vì nghĩa tình làng quê mà cái nghề thấm đẫm chất nhân văn này vẫn tồn tại ở An Lạc. Ở đó, mọi người lấy sự Yên Vui như tên gọi làng mình để sớm chiều buồn vui cùng con nước…

VĂN THÀNH LÊ

Các tin mới

Các tin năm 2014

Các tin năm 2013 | 2012 | 2011 | 2010 | 2009 | 2008 | 2007: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649 650 651 652 653 654 655 656 657 658 659 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712 713 714 715 716 717 718 719 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887

Các tin năm 2007 | 2006 | năm 2005