Thất thoát sau thu hoạch lúa - Lỗi và trách nhiệm của “4 nhà”

Nguồn tin: SGGP, 09/10/2008
Ngày cập nhật: 10/10/2008

Như đã nói, đưa ra giải pháp xử lý sau thu hoạch đã khó mà chuyển giao đến tận tay nông dân để “dân biết, dân bàn, dân kiểm tra” còn khó khăn gấp bội. Các nhà khoa học cho rằng hiện nay nhiều tập quán của người dân đã “làm hại” chính họ. Và chúng tôi đã kiểm chứng điều này khi đi dọc những con đường huyết mạch từ TPHCM về miền Tây…

90% lúa trong dân được giữ thế nào?

Phơi lúa trên đường - hình ảnh thường gặp ở ĐBSCL. Ảnh: T.M.T.

Vào độ tháng 7, tháng 8 lịch ta, khi lúa hè – thu rộ mùa thu hoạch, chạy dọc theo các tuyến đường dẫn về các tỉnh miền Tây, người ta thấy mát mắt trước cảnh lúa được phơi thành 2 dãy vàng chạy dài tít tắp. Ở tỉnh Trà Vinh, dọc quốc lộ 54, lúa được phơi trên những mành lưới để hút nhiệt từ ánh nắng bên trên rọi xuống và từ mặt đường nhựa hắt lên.

Theo kinh nghiệm của người dân địa phương, lúa được phơi dưới nắng ngọt chỉ trong vòng một ngày sẽ khô tốt và cho màu vàng ươm, mẩy hạt. Hạt lúa vàng sáng, khô, cắn đủ độ cứng giòn thì bán mới có giá. Trường hợp nắng không tốt hoặc gặp mưa phải phơi qua ngày thì lúa có màu vàng sậm nâu, gạo chà ra bị xuống màu nên bán mất giá. Nếu gặp trời mưa dầm thì nhà nông phải chịu tốn tiền đem lúa vào nhà máy sấy khô để chờ ngày bán.

Sau công đoạn phơi sấy, hoặc nông dân sẽ bán ngay cho thương lái lấy tiền làm vụ sau hoặc đưa vào vựa chờ đến khi lúa có giá mới xuất kho. Huyện Châu Thành là một trong những nơi có nhiều vựa lúa tư nhân nhất tỉnh Trà Vinh. Phần lớn lúa vựa tại đây được mua lại từ thương lái khắp nơi trong tỉnh. Chúng tôi đến vựa của anh Trần Hồng Danh - một trong những vựa lớn, đẹp và đủ tiêu chuẩn nhất ở đây với sức chứa vài trăm tấn gạo. Căn nhà cấp 4 mái tôn, được lót nền gạch hoa Trung Quốc để giữ nhiệt độ vừa phải, chống ẩm, sạch sẽ “đảm bảo cho lúa không bị ẩm mốc, sáng màu và ít bị nhót lúa”, như lời anh Danh. Còn xung quanh nhà anh, gần như nhà nào cũng có vựa lúa lớn hoặc nhỏ, nhưng phần lớn là nhà ọp ẹp, ẩm thấp hơn nhiều.

Theo sự chỉ dẫn của người dân ở đây, chúng tôi tìm đến nhà chị Hai Cường, một chủ vựa còn lưu trữ lúa theo cách truyền thống. 3 - 4 bồ lúa to nằm chật ních ngôi nhà 3 gian. Lúa không được cho vào bao cất trữ như nhà anh Danh mà được đổ trực tiếp vào bồ. Trên nền gạch tàu ẩm thấp, những miếng keo dính chuột được xếp xung quanh chân các bồ chứa lúa để chống chuột. Chúng tôi tỏ ý nghi ngờ nền gạch Tàu ẩm thấp sẽ ảnh hưởng đến chất lượng lúa, chị Cường cười xòa: “Mấy cô chú không biết chứ tui làm vựa lúa cả chục năm qua, cũng trên nền nhà này mà có ai chê bai lúa xấu đâu. Nền ẩm thì lót bằng trấu rồi mới đổ lúa lên.

Bên trên thì đậy bằng giấy carton đỡ tốn kém hơn xây kho nhiều”. Chứa bằng bồ có thể giữ lúa được hơn một năm trong trường hợp lúa chưa được giá? - chúng tôi hỏi. Đến đây, chị Cường thật thà cho biết: “Vựa trong bồ thì đỡ tiền mua bao, xây kho thật nhưng không thể giữ lúa quá lâu được, chừng vài tháng là phải bán. Giữ quá lâu rất dễ bị nhót lúa. Đó là chưa kể nền nhà quá ẩm thấp mà lúa chưa đủ khô thì rất dễ bị mốc lúa hoặc xuống màu, khi bán dễ bị ép giá lắm”.

Theo các nhà nghiên cứu, hiện nay khoảng 90% lúa đang được lưu trữ trong dân. Những kho lớn, đủ chuẩn, có thể lưu trữ hàng chục ngàn tấn lúa mới chỉ đáp ứng được khoảng 10% nhu cầu. Do chúng ta thiếu hệ thống lưu trữ đủ tiêu chuẩn, chưa có những kho chứa lớn hàng trăm ngàn tấn gạo để phục vụ mục đích điều tiết lương thực và chiến lược xuất khẩu gạo, nên cũng không thể bình ổn giá, giúp nông dân thoát khỏi tình trạng bị thương lái ép giá khi mùa bội thu hoặc tranh mua khi có hợp đồng xuất khẩu gạo.

Chà gạo - Trăm máy trăm kiểu

Theo TS Phan Hiếu Hiền, nguyên Giám đốc Trung tâm Năng lượng và máy nông nghiệp, ĐH Nông Lâm TPHCM, tập quán phơi lúa ngoài đồng và việc tiết kiệm tiền không sử dụng máy sấy khi có thể phơi lúa được của nông dân cũng khiến cho gạo không đủ ẩm độ cần thiết hoặc có thể gây gãy, nứt gạo trong các khâu xử lý kế tiếp. Các nhà nghiên cứu cho rằng, việc làm khô lúa tốt nhất là làm khô trong vòng 12 giờ sau khi thu hoạch, với ẩm độ 14%. Thực tế, phần lớn lúa của chúng ta không được lưu trữ hoặc xay xát sau khi đã được làm khô theo cách tốt nhất này.

“Nếu chà gạo thường để ăn thì chỉ cần chà qua 1 hoặc 2 cole là nhiều. Nhưng chà gạo để xuất khẩu phải chà qua 3 cole, lau nhiều thì hạt gạo mới trắng, đẹp” - ông Huỳnh Trung Chấn, chủ một nhà máy xay xát lúa ở xã Mỹ Chánh, Trà Vinh, cho biết. Tuy nhiên để giữ hạt gạo được nguyên, đẹp sau khi chà thì khâu lựa chọn lúa rất quan trọng. Theo ông Chấn, lúa phải khô vừa phải đạt ẩm độ 17 - 22 là chà được (Nhà nước quy định 14 - 17).

Lúa quá khô, gạo dễ bị nát. Nếu lúa còn ẩm cao thì nhà máy sẽ không nhận xay xát vì rất dễ bị kẹt cối. Với kinh nghiệm 3 đời làm nghề xay xát gạo, ông Chấn cho biết thêm: “Trước đây khu vực xã Mỹ Chánh chỉ có 2 – 3 nhà máy, giờ dễ có hơn 20 cái, còn cả huyện thì chừng 60 - 70 nhà máy lớn nhỏ nên cạnh tranh càng cao”. Ông dẫn chúng tôi đến một nhà máy xay xát lúa khác cách đó chừng 300m.

Máy có công suất 5 tấn/giờ và máy sấy lúa để đảm bảo đúng độ khô cho gạo xuất khẩu. Bà Thảnh, chủ nhà máy chia sẻ: “Để giữ gạo được đẹp và ít thất thoát thì lúa phải khô, sạch. Xay xát lúa phải đạt tổng thu hồi 70% - 77% mới cho là đạt. Riêng với lúa xuất khẩu thì tỷ lệ gạo sẽ thấp vì lau nhiều, tỷ lệ các phụ phẩm sẽ tăng lên”. Các nhân công tại đây cũng cho biết, vào thời điểm này thường thì lúa chà để xuất khẩu chất đầy kho, chà cả ngày đêm. Nhưng năm nay mỗi ngày chỉ chà chưa đầy 20 tấn. Nghe đâu gạo xuất khẩu không được vì chất lượng kém trong khi giá lúa rẻ lại không thu mua nên các nhà máy cũng “bèo” theo nhà nông.

Theo các nhà khoa học, hiện nay hệ thống xay xát của chúng ta chưa đồng bộ, còn tồn đọng nhiều máy cũ, với công suất dưới 2 tấn/giờ. Những nhà máy này thường chỉ thích hợp xay gạo với ẩm độ trên 16%, bởi vì để xay gạo ẩm độ 14% mà ít làm gãy gạo thì công nghệ xay phải khác. Bởi vậy, mặc dù hiện nay trình độ công nghệ chế tạo máy xay xát của Việt Nam phát triển, đã có nhiều máy xuất khẩu sang cả Thái Lan, nhưng hệ thống máy xay xát của chúng ta lại không đồng bộ, thua kém nước bạn. Vì thực trạng này, những nhà máy chỉ có thể xay với ẩm độ cao vẫn tiếp tục tồn tại, đóng góp một phần vào nguyên nhân của quy trình ngược: lúa phơi, sấy chưa đủ khô, hoặc lưu trữ với ẩm độ cao hơn 14%. Sau đó, lấy gạo chà rồi làm nguyên liệu, sấy, lau bóng trước khi xuất khẩu.

Minh Tú – Minh Long – Tiêu Hà